خودکشی سالانه جان حدود یک میلیون نفر را در جهان می‌گیرد و در میان ده علت اصلی مرگ و میر قرار دارد. با این حال، خودکشی فقط به معنای از دست رفتن یک فرد نیست؛ بلکه حادثه‌ای تراژیک است که خانواده، دوستان و اطرافیان را از جنبه‌های روان‌شناختی، اجتماعی و اقتصادی تحت تأثیر قرار می‌دهد. شناخت علل و عوامل مرتبط با خودکشی، نخستین قدم در طراحی اقدامات پیشگیرانه و حمایت از افراد در معرض خطر است.

خودکشی پدیده‌ای پیچیده است و علت واحدی ندارد؛ این رفتار اغلب از تعامل مجموعه‌ای از عوامل شکل می‌گیرد که در دو گروه کلی «عوامل خطر» و «عوامل محافظت‌کننده» قرار می‌گیرند. توجه به این دو دسته، به ما کمک می‌کند افرادی را که بیشتر در معرض آسیب هستند شناسایی کرده و در مقابل، زمینه‌های حمایتی و امیدبخش زندگی آن‌ها را تقویت کنیم.

عوامل خطر شرایطی هستند که احتمال اقدام به خودکشی را افزایش می‌دهند؛ وجود اختلالات روان‌پزشکی، به‌ویژه افسردگی، یکی از مهم‌ترین این عوامل است؛ همچنین، سابقه رفتارهای خودکشی در فرد یا خانواده می‌تواند احتمال بروز دوباره این رفتار را بیشتر کند.

ابتلا به بیماری‌های جسمی مزمن یا ناتوان‌کننده، که با مشکلاتی مانند درد طولانی‌مدت، کاهش بینایی و شنوایی یا وابستگی شدید به دیگران همراه است، نیز از دیگر عوامل خطر محسوب می‌شود. در کنار این‌ها، شکست‌های تحصیلی و شغلی، فشارهای اقتصادی، مشکلات خانوادگی و طلاق، زمینه‌ساز افزایش خطر هستند. نباید نقش سوءمصرف مواد و الکل را هم نادیده گرفت؛ چرا که این عامل هم در فرد و هم در خانواده می‌تواند به‌شدت زمینه‌ساز آسیب باشد.

در مقابل، عوامل محافظت‌کننده احتمال اقدام به خودکشی را کاهش می‌دهند و نقش حفاظتی برای فرد دارند؛ این عوامل شامل سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی هستند. در سطح فردی، خوش‌بینی، امید به آینده، داشتن اهداف روشن در زندگی، احساس توانمندی، مهارت حل مسئله، روابط سالم و حمایتگرانه با دیگران و باورهای مذهبی می‌توانند فرد را در برابر بحران‌ها مقاوم‌تر کنند. در سطح خانوادگی، وجود روابط گرم و مثبت، حمایت عاطفی و احساس مسئولیت نسبت به اعضای خانواده نقش مهمی ایفا می‌کند. در سطح اجتماعی نیز برخورداری از شبکه حمایتی قوی شامل دوستان، همکاران یا همسایگان، مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، تجربه محیط کاری رضایت‌بخش و دسترسی آسان به خدمات بهداشت روانی، به‌عنوان عوامل محافظتی شناخته می‌شوند.

در کنار این عوامل، شناخت علائم هشداردهنده اهمیت ویژه‌ای دارد؛ برخی نشانه‌ها می‌توانند حاکی از خطر قریب‌الوقوع باشند. احساس نومیدی، اضطراب شدید، خشم و بی‌توجهی به سلامت شخصی، کاهش عملکرد تحصیلی یا شغلی، تغییر ناگهانی در الگوهای خواب و خوراک، کناره‌گیری از خانواده و اجتماع، بی‌علاقگی نسبت به احساسات دیگران و اشتغال ذهنی به موضوع مرگ، همه از علائم هشداردهنده به شمار می‌روند. اگر این علائم در یکی از اعضای خانواده یا دوستان مشاهده شد، لازم است موضوع را جدی بگیریم و با مراجعه فوری به روان‌شناس یا مراکز خدمات جامع سلامت، فرد را تحت حمایت و درمان قرار دهیم. (پایان بخش اول)

«ندا خورشیدیان» مسوول واحد سلامت روان مرکز بهداشت شهدای انقلاب شیراز